OROREN GAINETIK, ZALANTZA
Ángel Calvo Ulloa
Testu hau MIRROR RIM (Bilbao, 2020) argitalpenerako idatzi zen eta Carolina Puigdevall Claver-en Pintura, ispiluan barrena testuarekin batera argitaratu zen.
Mirror Rim erakusketa, 2018ko abenduaren 17 eta urtarrilaren 28a bitartean DIDAC Fundazioan (Santiago de Compostela) eta 2018ko maiatzaren 16 eta ekainaren 16a bitartean Appleton Squaren (Porto) burutu zen.
Alain Urrutiaren pinturan, bada oraindik ere enigmatikoa egiten zaidan gauza bat. Ez da, noski, margotzeko duen modua, ezta jarduteko orduan duen iaiotasuna ere. Margolari on guztien kasuan bezala, trebezia multzo baten ondorio da hori; izan ere, ekin eta ekin, urteen poderioz, aparteko garapen teknikoa izatera irits daitezke. Eta garapen tekniko horrek ez du bikaintasunarekin zerikusirik. Oraindik ere limurtzen nauena uneak aukeratzeko duen gaitasuna da, begirada zatituari dagokionez duen entrenamendua, egoera bat osatzen duten zatiak elkarrengandik askatzea lortzen baitu, eta eszena bateko atal misteriotsu bihurtzea. Eta eszena hori, a priori, apika ez litzaiguke ezohikoa edo ezezaguna irudituko, baina berak isolatzea lortzen du, abstrakziora eramateraino. Bere margolan txikitxoetako baten aurrean jarri eta, handik aldentzean, ziurtasunak baino zalantzak gehiago izateak, horrexek uzten nau ni oraindik ere txundituta. Margolariaren buruan eta begiradan murgiltzen garela amestera eramaten gaituen magia hori bera izango da, ziurrenik; izan ere, batzuetan jakin nahi izaten dugu inguratzen gaituen errealitateko pusketa isolatu bat Urrutiak atera duena ulertzeko daukagun modu okerra den, edo, alderantziz, bere errepertorioa osatzeko modukoa izan daitekeen.
Gogoan dut Alainek 2010ean Porton bisita egin zidanekoa. Hilabete batzuk igarotzera joana nintzen ni hara, zernahitarako mutilgisa, niretzat artean ezezaguna zen hiri hartako bazter guztietan ezin aurreikusteko moduan garatzen ari zen proiektu batean murgilduta. Elkarrekin, Lalín herrira joan ginen, ia urtebete geroago egingo zuen ekintza baterako kokapena aukeratu genuen, eta El Quinto en Discordia[1]erakusketarako idaztea egokitu zitzaidan testu bati buruz hizketan aritu ginen. Alainen kasuan, lana eta adiskidetasuna eskuz esku joan dira beti. Adeitsua da pinturaz gaindiko orotan; arduratsua eta entzule ona, berarekin harreman lagunkoi eta profesionala ehundu dugun guztiekin.
Alain Urrutiak ez du sekula izan, nik ezagutzen dudanetik, ia artista orok helburu duen egonkortasuna erdiesteko xedea. Gauzak itxuraz ondo zihoazenean eta bere estudioaren erosotasunean bertan gozo geratzeko aukera zuenean –berogailua, kristal bikoitza eta guzti–, Londresera joatea erabaki zuen. Han, urteak eman zituen artista erbesteratu gisa bizitzen, lehendik ere bazuen lan-errutinan murgilduta eta gerrikoa estutuz, etxetik kilometro batzuetara zeukan estudio txiki bat ordaindu ahal izateko. Bizikletaz egiten zuen egunero etxetik estudiorako joan-etorria, aipatutako ohikotasun horretan. Ohitura horrek lantegiarekiko nolabaiteko distantzia hartzen laguntzen zion beharbada. Harako bidean, margolarien estudioa izan ohi den unibertsorako sarrera prestatzen joaten zen; lanaldiaren amaieran, berriz, irteera. Hori guztia bitxikeria hutsean gera zitekeen; haatik, diziplinarako eta zorroztasunerako joera horrek garrantzi handia izan du bere ibilbide artistikoaren garapenean, eta erabakigarria izan da Urrutiak pinturari heltzeko moduan. Eguneroko ekintza batzuek errepikatzearen poderioz hartzen duten transzendentziak eta munduarekiko jarrerak eragina izan dute bere lanean, bere denboran eta ikuslearen denboran, baita inguruan dituen pertsonekiko harremanean ere. Loturak sor ditzaketen ia gauza guztiei muzin egin ohi die Urrutiak, baina, lagun edo margolari bezala, hor egon da beti. Agian horregatik du bere pinturari buruz iruzkin bat idazteko jaso dudan enkarguak halako konplexutasuna, mugatuta sentitzen bainaiz Alain Urrutiari dagokionez bereizketa egitean; hots, begirada eta erabaki limurtzaileen jabe den Alain, batetik, eta artista gisa proposatzen digunari suhartasuna eta jatortasuna darien Alain, bestetik.
En 2015, cuando preparaba 20 Minutos de Pensamiento Abstracto[2], en la pintura de Alain Urrutia comenzó a cocinarse una reducción en el tamaño de las imágenes, restando evidencia a su contenido, estableciendo un vínculo más estrecho e individualizado con el espectador, que de pronto pasó a convertirse en receptor único de sus piezas. Con esta decisión, hubo de replantearse también la relación que desde ese momento la pintura mantendría con el espacio, optando por producir en base al lugar al cual fuesen destinadas, no abandonando su tendencia a la producción específica, pero variando sustancialmente lo que a partir de ese instante se exigiría a cada lugar.
Habría que aclarar que ese tipo de decisiones, las que afectan al juego de escalas y a su relación con los diferentes espacios expositivos, siempre ha estado presente en el caso de Urrutia, generando correspondencias y trabajando con la importancia que cada imagen tiene, casi siempre reforzada por medio de su disminución, para volver sobre esa pretendida intimidad que nos ofrece el sabernos por un instante la única mirada que se deposita sobre algo. Por esta razón, las pinturas de mayor tamaño que Alain ha ido presentando, me han resultado siempre menos enigmáticas, sin pretender con esta afirmación restarles importancia, ya que entiendo que cualquier montaje se compone habitualmente de momentos álgidos y otros de transición, quizás de más fácil digestión para posibilitar el ritmo fluido de la visita.
El amplio repertorio de imágenes que ha envuelto su pintura desde que en 2008 inició su carrera, guarda estrecha relación en primer lugar con su interés por la cultura visual que le ha brindado la historia del arte, pero también con su profundo carácter político, no libre tampoco de una cultura visual igualmente poderosa, que se ha ido entremezclando con la constante alusión a la pintura desde la pintura y a un imaginario propio proveniente de su cotidianeidad, que narra de algún modo lo que ha sido su vida hasta hoy. En 20 Minutos de Pensamiento Abstractolas imágenes procedían de ese repertorio visual vinculado al arte, y los títulos de cada una de esas pequeñas pinturas fueron tomados de los que Beethoven dio a algunas de sus treinta y dos sonatas para piano. Urrutia daba entonces un paso adelante, vinculando las imágenes con un título que incorporaba un factor inicialmente externo, justificado mediante el pretexto de haber sido las piezas que él había escuchado durante la elaboración de los cuadros. Compuestas entre 1793 y 1822, aquellas sonatas, más allá de su manifiesta importancia para la historia de la música, ocuparon la producción de Beethoven durante unos años convulsos para la crónica política europea. Simultáneamente, el propio compositor, contagiado por los cambios que se estaban viviendo y no necesitando por ejemplo dar recitales en los salones de la corte para sobrevivir, se convirtió en un individuo que operaba con una independencia inaudita y simpatizaba con la causa revolucionaria. Quizás de un modo no premeditado, no puedo evitar descifrar un poso de autorreferencialidad en todo esto, no me cabe ninguna duda, como tampoco tengo dudas acerca del vínculo indisociable que Urrutia ha conseguido establecer entre cada una de esas pinturas y la composición musical que le da nombre, generando de pronto una serie de vínculos inéditos que afectan por separado a imágenes y sonatas. Aquellos nueve pequeños lienzos marcaron de algún modo el inicio de un giro inesperado en su trabajo, algo que continúa urdiéndose en su estudio que, fiel a su carácter cambiante, se ubica ahora en Berlín. Sirvan por lo tanto estas líneas para aclarar la importancia que tendrán estos 20 minutos de pensamiento abstractoen relación a lo que nos ocupará a partir de ahora. Las decisiones que afectaron a esta serie fueron efectivamente una evolución del modo en que el desarrollo formal y conceptual de Urrutia había ido fraguándose desde 2008, llegando en 2015 a un punto cumbre de madurez.
En 2017 DIDAC le propuso realizar una exposición a dos sedes, primero en la que esta fundación regenta en Santiago de Compostela, y acto seguido en el espacio de Appleton Square, en Lisboa. Sujeto a ese diálogo con los diferentes espacios para los que ha ido trabajando de un modo específico, el proyecto comenzó a armarse a partir de un esquema que, como en el caso de 20 Minutos de Pensamiento Abstracto, nacía de un croquis que interconectaba conceptualmente todas las escenas elegidas. Éstas, surgidas de un interés por el retorno de la imagen reflejada, nacían del encuentro fortuito de un pequeño espejo en los primeros días de su llegada a Londres. Sobre él, situado en su mesilla de noche, de un modo improvisado, Urrutia fue depositando cada día sus llaves, monedas y todo lo que se había ido acumulando durante la jornada en sus bolsillos, hasta que alguna de las imágenes devueltas por aquel espejo lo llevó a dar el paso de fotografiar sistemáticamente las simetrías provocadas por su reflejo. El hecho rutinario y azaroso se convirtió entonces en una búsqueda y, a continuación, los objetos fueron perdiendo ese carácter aleatorio, estableciendo una complicidad con el espejo, implantando unas pautas y buscando el equilibrio de la composición. Para Mirror Rim-el borde del espejo-, que así se tituló, Urrutia echó mano de ese conjunto de fotografías que se habían ido acumulando en su disco duro, y entonces comenzó a trazar un plan que de nuevo las envolviese, vinculándolas conceptualmente para tejer una historia improbable, por medio de un repertorio basado en sus notas acerca de las simetrías que producía el reflejo, y a propósito de la singular magia que históricamente ha rodeado a estos artilugios.
2017an, DIDAC erakundeak erakusketa bat bi lekutan egiteko proposamena egin zion: aurrena, fundazioak Santiago de Compostelan daukan egoitzan; ondoren, Lisboako Appleton Square espazioan. Lanerako orduan gogoan izan dituen espazio ezberdinekiko elkarrizketa horrekin lotuta, eskema batean oinarrituta joan zen proiektua eraikitzen. 20 Minutos de Pensamiento Abstractoerakusketaren kasuan bezala, hark ere krokis bat zuen abiapuntu, aukeratutako eszena guztiak kontzeptualki lotzen zituena. Londresera iritsi eta gutxira ustekabean aurkitu zuen ispilu txiki bat zuten eszena haiek sorburu, handik etorri baitzitzaion islatutako irudien inguruko interesa. Ohearen ondoko mahaitxoan jarri zuen Urrutiak ispilua, eta ispiluaren gainean giltzak, txanponak eta egunean zehar poltsikoetan pilatzen joandako gauzak uzten zituen gauero-gauero. Eta, halako batean, ispiluak itzulitako irudi haietako batek islak eragindako simetriak modu sistematikoan irudikatzera bultzatu zuen. Eguneroko ohitura xume hura bilaketa bihurtu zen orduan, eta objektuak beren ausazko izaera galtzen joan ziren, ispiluarekin konplizitatezko harremana sortzen, irizpide batzuk ezartzen eta konposizioaren oreka bilatzen. Mirror Rim(ispiluaren ertza) erakusketa prestatzeko, bere disko gogorrean metatzen joandako argazkietara jo zuen Urrutiak, eta plan bat antolatzen hasi zen, argazki haiek kontzeptualki lotuz istorio gertagaitz bat bilbatzeko; islak sortutako simetrien inguruan hartzen zituen oharretan oinarrituz, halako tramankuluen inguruan historikoki egon den magia bereziari buruzko istorio bat, alegia.
Erakusketa hartara egindako ikustaldiak aieru guztiak baieztatu zituen. DIDACen areto zabalean, etenpuntu-segida bat ikus zitekeen atetik bertatik, hamaika etenpuntu orotara, nahiz eta posizio beretik ezin ziren guztiak ikusi. Hasierako begi-kolpe horrek zerikusi txikia zeukan pareta haiek ustez eskatzen zutenarekin; haatik, milimetrikoa zen proportzioa. Lehen kontaktu bisuala sortzen zen, hurreratzeko deia egiten zuena. Irudi bakoitzak distantzia bat ezartzen zuen bere eta gure artean, distantzia bera beti, eta modu berean errepikatzen zen tarte bat horman. Irudi bakoitzaren aurrean jarrita, irudi hura baino ez zuen behatzen ikusleak; hurrengo irudia bere txandaren zain geratzen zen. Eta horrela, hurrenez hurren. Mahai-kolpe bat izan zen Mirror Rimerakusketa, eta margolanak Lisboan iraulita jarri zirenean ere eutsi egin zion bere dirdaiari. Afixak berak horren berri ematen zuen arren, txundigarria zen ikustea margolanak buruz behera jarrita ere nola zen gauza erakusketa berdin-berdin funtzionatzeko.
Orain aztertzen jarrita, ispiluak Mirror Rimerakusketan itzultzen dituen irudiek Urrutiak artearen historiarekin ezartzen dituen loturak azpimarratzen dituzte. Lotura horiek, baina, ez dira batere nabarmenak. Adibidez, margolariaren esku islatua Caravaggiok bere Nartzisorentzat margotutako eskuekin lotzen da. Eta Urrutiak bildumatzen dituen piritetako batek, ispilura hurbiltzen denak, Dürerrek bere Melankolia Igrabatuan jaso zuen alunitazko kristala gogorarazten du, historian zehar etengabeko baliabide bihurtu den hura, hein handi batean haren berezitasunagatik eta egiaz zeukan funtzioaren inguruan pizten dituen zalantzengatik. Elkarren segidan doaz denak, batere agerikoa ez den lotura batean oinarrituta. Eta lotura horren erakargarritasuna, beharbada, gehiago datza ezkutatzen duenean, erakusten duenean baino. Horri keinu berezi bat gaineratu behar zaio; izan ere, piezetako bi, berdin-berdinak diren bi bikiren erretratuak, 180º biratu beharrik izan gabe, paretan duten kokapena elkarren artean aldatze soilarekin, aurrez aurre edo bizkarrez bizkar jartzen ditu.
Egitasmo palindromiko horrek zalantza pizten du irudien inguruan, islak itzultzen duena benetakoa ote den. Mesfidantza hori bera izan zuen Alicek ispiluan barrena begiratzean, eta harago joan nahi izan zuen, jakiteko zenbateraino zen egiazkoa islak erakusten ziona[3].Mirror Rimerakusketan, itzultzen den irudiak apropos apurtzen du simetria, enkoadraketa fotografikoaren gainean zuzenean eragitean. Orduan, ispiluaren perspektibarekin jolasten da Urrutia, edo bestela ikusiko ez liratekeen zatiak ispiluaren bidez erakusteko aukerarekin. Baina, orduan, zer da hemen benetakoa?
Posizio batean edo bestean egon, Mirror Rim erakusketako ispiluak konposizio-maisutasun orkestratuaren erakusle dira, alderantziz jarrita ere egoki diren irudiak itzultzen baitituzte. Ez dira, dena den, berdin-berdinak, euren isla baizik, erakusketa guztia den bezalaxe. Margolan bakoitzak ariketa estruktural hausnartu bati erantzuten dio, bi posizioetan izan behar baitu baliozko, eta zinez txundigarria den anbibalentzia argia ezartzen du.
Vigon rock-areto bateko futbolinaren ondoan aurrenekoz aurkeztu gintuztenetik igaro diren hamar urteak funtsezkoak izan dira bion lanaren garapenean. Garai hartan, instalazio handiez baliatzen zen Urrutia, eskala kolosaleko pintura muralek bere mihise edo paperak espazialki koka zitzaten. Alabaina, espazioak gaur egun bere lanarekin bat egiteko duen modua sinplifikatuagoa da, heltzen joan da, alderdi eszenografikoetatik urruntzen, eta emaitza jakin bat bilatzen du: emaitza horren helburua dagoeneko ez da ikusleak lehen kolpean liluratzea, baizik eta lilura horretara ikuslearen eta margolanaren arteko hurbilketa pausatuago eta intimoago baten bidez iristea. Urrutiak, bere lanaren dimentsioak pixkanaka zabaltzen joan ostean, kasik beren minimotasunera murriztea erabaki du azkenean. Eta, hala ere, orain handiagoa dirudi denak, erabatekoagoa eta monumentalagoa; argiek nabarmenkeria indartzen zutenean baino eta horma gainera eroriko zitzaigula ematen zuenean baino are gehiago. Nolanahi ere, badakit bere pinturan deus ez dela behin betikoa, eta, lehenago edo beranduago, berriz ere norabidea aldatuko duela bere burua berrasmatzeko duen gaitasunak. Hementxe izango nau, zain.
[1] El Quinto en DiscordiaAlain Urrutiak Basauriko Arizko Dorretxean 2011ko urtarrilean eta otsailean burututako erakusketa da.
[2]20 Minutos de Pensamiento Abstractoerakusketa, Casado Santapau (Madrid) galerian 2016ko martxoaren 17tik apirilaren 30ra bitartean burutu zen.
[3]«Ai, ze pozik ikusiko nukeen txoko hori! Irrikaz nago, han ere neguan sua pizten duten jakiteko... Kontua da hemendik ezin izango dugula hori inoiz jakin, gure sua kea dariola hasten denean izan ezik, orduan beste aldean ere kea ateratzen hasiko baita, gela horretan... Dena den, trikimailu bat izan liteke hori, haiek ere sua piztuta dutela sinets dezagun». Lewis Carroll, Alice through the Looking-Glass(Alice, ispiluan barrena).
